สารพิษ (toxin) ที่จุลินทรีย์สร้างแล้วขับออกมาภายนอกเซลล์ที่มีชีวิตอยู่ เป็นโปรตีน (protein) ไม่ทนต่อความร้อน หากได้รับความร้อนสูงโปรตีนจะสูญเสียสภาพธรรมชาติ (protein denaturation) สารพิษนี้มีผลร้ายแรงกว่า สารพิษชนิด endotoxin
ตารางแสดงลักษณะของ exotoxin และ endotoxin
| ลักษณะ | Exotoxin | Endotoxin |
|---|---|---|
| Bacterial source | สร้างและขับออกจากเซลล์ที่มีชีวิตอยู่ | ปล่อยออกจากผนังเซลล์ของแบคทีเรียที่แตกสลายแล้ว |
| ส่วนประกอบทางเคมี | เป็นโปรตีน | เป็น lipopolysaccharide |
| ความทนทานต่อความร้อน | ไม่ทนความร้อน | ทนต่อความร้อนสูง |
| ปริมาณที่ทำให้ตาย (Lethal Dose ) | ปริมาณน้อยก็ทำให้ตายได้ | ใช้ปริมาณมากกว่า exotoxin มาก |
| การกระตุ้นภูมิคุ้มกัน | ทำเป็น toxoid ได้และกระตุ้นภูมิคุ้มกันได้ดี | ทำเป็น toxoids ไม่ได้และกระตุ้นภูมิคุ้มกันได้ไม่ดี |
| ลักษณะทางเภสัชวิทยา | มีการออกฤทธิ์เฉพาะตัวแตกต่างกัน | มีการออกฤทธิ์คล้ายกัน คือมีไข้ มีการเปลี่ยนแปลงในเลือดและอาจมีอาการช็อค |
Exotoxin แบ่งออกได้เป็นหลายชนิด ตามบริเวณของเนื้อเยื่อ หรือชนิดเซลล์ที่ toxin ออกฤทธิ์หรือทำอันตราย เช่น
- Neurotoxin คือ toxin ที่ออกฤทธิ์ต่อระบบประสาท ได้แก่ botulinum toxin ซึ่งสร้างโดยแบคทีเรีย Clostridium botulinum
- Enterotoxin คือ toxin ที่ออกฤทธิ์ต่อระบบทางเดินอาหารและลำไส้ ทำให้เกิดอาการท้องเสีย เช่น cholera toxin ซึ่งสร้างโดย Vibrio cholera จะทำให้เกิดการสูญเสียน้ำและอิเล็กโตรไลต์จากเซลล์ เยื่อบุลำไส้ออกสู่ lumen ทำให้เกิดอาการท้องเสียอย่างรุนแรงขึ้น ผู้เป็น อหิวาห์ตกโรคอาจถ่ายเป็นน้ำถึงวันละ 10-12 ลิตรก็ได้ ทำให้สูญเสียไบคาร์บอเนตไอออนออกไปจากเลือดมาก ทำให้ค่า pH ของเลือดลดลง เกิดภาวะเป็นกรด (acidosis) ขึ้น นอกจากนี้เมื่อมีอาการท้องเสียมากขึ้นจะทำให้เม็ดเลือดแดงและโปรตีนในเลือดข้นขึ้น เรียกว่าเกิด hemoconcentration อาจเกิดอาการช๊อคแบบที่เรียกว่า hypovolemic shock โดยมีระบบไหลเวียนเลือดล้มเหลว ดังนั้นการรักษาอหิวาห์ตกโรคสามารถทำได้โดยการให้น้ำเกลือและ electrolyte แทนที่น้ำและเกลือแร่ที่สูญเสียไปแก่ผู้ป่วยนั่นเอง
Cytotoxin คือ toxin ที่ทำลายเซลล์หลายชนิด ถ้าทำลายเม็ดเลือดขาวเรียกว่า leukocidins ถ้าทำให้เม็ดเลือดแดงแตกเรียกว่า hemolysins เช่น สารพิษจาก Staphylococcus aureus
