ถั่วลิสง (peanut หรือ grondnut) อาจเรียกว่า ถั่วดิน ถั่วขุดหรือถั่วยี่สง เป็นพืชล้มลุกที่ เป็นพืชไร่ตระกูลถั่ว (Leguminosae)
เช่นเดียวกับถั่วเหลือง และถั่วเขียว มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Arachis hypogaea L.เป็นถั่วเมล็ดแห้ง (legume) ซึ่งมีน้ำมันสูง
จัดอยู่ในกลุ่มพืชน้ำมัน (oil crop) ที่มีความสำคัญทางเศรษฐกิจ

ลักษณะทั่วไป

เมล็ดถั่วลิลงอยู่ในฝัก ซึ่งอยู่ใต้ดิน เกิดจากดอกสมบูรณ์เพศ หลังจากผสมเกสรแล้วกลีบดอกจะเหี่ยวและร่วง แต่ก้านของรังไข่
ขยายตัวยาวออกไปตามแนวดิ่ง เรียกว่า เข็ม ปลายเข็ม แทงลงไปในดินแล้วจึงพัฒนาเป็นฝัก แต่ละฝักมีเมล็ด 2-4 เมล็ด
ถั่วลิสงต้นหนึ่งเมื่อถอนออกมามีฝักที่สมบูรณ์อยู่จำนวน 8-20 ฝัก

ฝักแก่มีลายเส้นและจะงอยเห็นได้ชัด ฝักคอดกิ่วตามจำนวนเมล็ดในฝัก เมื่อตากให้แห้งแล้วเขย่าจะมีเสียง เยื่อหุ้มเมล็ดมี
หลายสี เช่น สีขาว ชมพู แดง ม่วง และน้ำตาล เมล็ดประกอบด้วยใบเลี้ยงขนาดใหญ่ 2 ใบ ห่อหุ้มต้นอ่อนไว้ภายในถั่วลิสง
มีอายุตั้งแต่ 90-120 วัน (ตามลักษณะของพันธุ์) ผลผลิตถั่วลิสงต่อไร่ได้ มล็ดที่กะเทาะเปลือกออกแล้วจำนวน 12-15 กิโลกรัม
ต่อไร่ หรือเมล็ดทั้งฝัก 20-30 กิโลกรัมต่อไร่

ส่วนประกอบทางเคมีของเมล็ดถั่วลิสง

ส่วนประกอบทางเคมีของเมล็ดถั่วเมล็ดแห้ง (กรัมต่อ 100 กรัมของส่วนที่รับประทานได้)

พันธุ์ถั่วลิสง

พันธุ์ถั่วลิสงที่แนะนำให้เกษตรกรปลูกได้แก่

• พันธุ์ลำปาง
• สุโขทัย 38
• ขอนแก่น 60-1
• ขอนแก่น 60-2
• ขอนแก่น 60-3 มีเมล็ดขนาดใหญ่ แนะนำพันธุ์โดยกรมวิชาการเกษตร มีน้ำหนักต่อ 100 เมล็ด ประมาณ 70 กรัม
  เป็นถั่วลิสงพันธุ์หลักในการส่งออกและบริโภคภายในประเทศ
• พันธุ์ไทนาน 9 มีเมล็ดขนาดเล็ก มีน้ำหนักต่อ 100 เมล็ด เพียง 35-47 กรัม

การปฏิบัติหลังการเก็บเกี่ยวถั่วลิสง

• ถั่วลิสงจะเก็บเกี่ยวเมื่อฝักสุกแก่ ฝักได้เปลี่ยนจากสีขาวเป็นสีเทาหรือสีน้ำตาล เก็บเกี่ยวโดยการถอนต้นและฝักขึ้นจากดิน
  เลือกปลิดฝักแก่ออก
• หลังการเก็บเกี่ยวจะทำการลดความชื้น ด้วยการตากแดด (sun drying) ให้แห้งสนิทโดยเร็ว (มีความชื้นในเมล็ดต่ำกว่า
  ร้อยละ 14) เพื่อป้องกันเชื้อราสร้างสารพิษ (mycotoxin) โดยเฉพาะ aflatoxin ซึ่งเป็นสาเหตุของการเกิดมะเร็งในตับ
  สารพิษนี้ผลิต จากเชื้อรา Aspergillus flavus และ A. parasiticus การลดความชื้นจะยับยั้งการเจริญของเชื้อราซึ่งผลิต
  สารพิษชนิดนี้
• การคัด (sorting) โดยเครื่องคัดขนาด (sorter) เป็นขั้นตอนหนึ่งที่เพิ่มมูลค่าให้กับผลผลิต โดยสามารถเพิ่มมูลค่าให้กับ
  ถั่วลิสงได้ 2 ถึง 3 เท่า (โรงงานผลิตถั่วลิสง คณะเกษตรศาสตร์ มข, 2547)

ปัญหาสารพิษ Aflatoxin

การปนเปื้อน (contamination) ของเชื้อราและ aflatoxin ในถั่วลิสง พบในระยะปลูก ระยะเก็บเกี่ยว ระยะตากแดด ระหว่างการขนส่งและในระหว่างการเก็บรักษาก่อนถึงมือ
ผู้บริโภค ถั่วลิสง โดยเฉพาะในช่วงฤดูฝน

การใช้ประโยชน์จากถั่วลิสง

ส่วนที่ใช้ประโยชน์เป็นอาหารถั่วลิสง คือ เมล็ด เมล็ดถั่วลิสงมโปรตีนสูง มี โปรตีนร้อยละ 25 และน้ำมันร้อยละ 44-56 (ขึ้นอยู่กับพันธุ์)
น้ำมันถั่วลิสงประกอบด้วยกรดไขมันชนิดไม่อิ่มตัว ซึ่งเป็นกรดไขมันที่มีประโยชน์ต่อร่างกาย ถึงร้อยละ 80 ของน้ำมันทั้งหมด  เป็นแหล่งที่ดีของไบโอติน (biotin) และใยอาหาร (dietary fiber)
กากถั่วลิสงที่สกัดเอาน้ำมันออกแล้ว นำไปอบให้แห้งใช้ประกอบเป็นอาหารหรือส่วนผสมของ
อาหารสัตว์ได้

เมล็ดถั่วลิสง ใช้ประโยชน์ได้ดังนี้

• บีบสกัดได้เป็นน้ำมันถั่วลิสง (peanut oil)
• แปรรูปเป็นขนมขบเคี้ยว เช่น ถั่วชุบแป้งทอด ถั่วลิสงต้ม ถั่วลิสงทอด ถั่วคั่วทราย ถั่วลิสงทอดคลุกเนย กระยาสารท
  ถั่วลิสงเคลือบ ถั่วตัด ถั่วทอดแผ่น จันอับ ถั่วตุ๊บตั๊บ ถั่วกระจก
• เนยถั่วลิสง (peanut butter)
• ผลิตน้ำมันพืช (vegetable oil) คือน้ำมันถั่วลิสง (peanut oil)
• เป็นส่วนประกอบอาหารอื่นๆ เช่น ถั่วลิสงต้มกระดูกหมู ถั่วลิสงนึ่งข้าวเหนียวยัดไส้หมู สาคูไส้หมู แกงมัสมั่น น้ำจิ้มหมูสะเต๊ะ
  น้ำพริกรับประทานกับขนมจีนและไส้ขนมชนิดต่างๆ

ถั่วลิสงเป็นอาหารก่อภูมิแพ้ (food allergen) ชนิดหนึ่ง เนื่องจากผู้บริโภคบางคนอาจแพ้โปรตีนในถั่วลิสง

Reference

• โรคภูมิแพ้ถั่วลิสง

• ธวัชชัย ทิวาวรรณวงศ์ และ ชัยยันต์ จันทร์ศิริ เครื่องคัดขนาดถั่วลิสงเมล็ดโตแบบตะแกรงทรงกระบอกหมุน